ήρωας

Mυθικό ον, στο οποίο αποδιδόταν λατρεία στην αρχαία ελληνική θρησκεία. Ο ή. διακρινόταν από τη θεότητα, γιατί τον θεωρούσαν θνητό και μόνο μετά τον θάνατό του –έναν θάνατο συχνά ασυνήθιστο– αποκτούσε την ικανότητα να βοηθάει στις ανάγκες τους πιστούς του. Οι τελετές εξάλλου της λατρείας του ή. τελούνταν κατά κύριο λόγο ακριβώς πάνω στον τάφο του (που πολλές φορές ήταν ναός ή ιερό και ονομαζόταν ηρώο) και είχαν τα χαρακτηριστικά μιας νεκρώσιμης λατρευτικής τελετής, η οποία συνοδευόταν από μια ιδιαίτερη μορφή θυσίας, στοιχεία που τη διαφοροποιούσαν από τη λατρεία που αποδιδόταν στους θεούς. Ο ή. εξασφάλιζε μια γενική προστασία στην κοινότητα που τον λάτρευε (νίκη στον πόλεμο, ευημερία σε καιρό ειρήνης, αγαθή έκβαση στις διάφορες υποθέσεις κλπ.). Υπήρχαν όμως και ή. που η δράση τους ξεπερνούσε τους τοπικούς μύθους· στα ιερά τους συνέρεε ο κόσμος για να λάβει χρησμούς και προπάντων για να θεραπευτεί. Ο μύθος ακολουθούσε τον ή. από τη γέννησή του, που τις περισσότερες φορές οφειλόταν στην επέμβαση ενός θεού. Η εκπαίδευσή του –συνήθως μακριά από την πατρίδα– ήταν υψηλού επιπέδου. Αυτοί που την αναλάμβαναν ήταν όντα εξαιρετικά, που ζούσαν μακριά από τους κατοικημένους χώρους, όπως o κένταυρος Χείρων, ο οποίος ζούσε μέσα σε ένα σπήλαιο και υπήρξε ο δάσκαλος του Αχιλλέα, του Ηρακλή και άλλων η. Το κεντρικό θέμα της μυθολογίας διήγησης αποτελούσαν οπωσδήποτε ηρωικά κατορθώματα: πόλεμος, μονομαχίες, εξόντωση τεράτων και γιγάντων και απελευθέρωση διαφόρων περιοχών από κάθε είδους μάστιγες. Ο ή. στις μακριές περιπλανήσεις του, πριν φτάσει στην τελική καταξίωσή του, δηλαδή στο τέρμα της ηρωικής του δράσης, ίδρυε πόλεις, θέσπιζε νόμους, καθιέρωνε λατρείες, συντελούσε γενικά στη διαμόρφωση της κοινωνικής ζωής. Στην εκπολιτιστική αυτή δραστηριότητα συμπεριλαμβάνονταν και οι επινοήσεις (μουσική, τραγούδι, γραφή κλπ.) που αποδίδονταν σε διάφορους ή. Συχνά οι ή. ήταν γενάρχες γενών, λαών κλπ.· γι’ αυτό άλλωστε αναφέρονταν πολλές φορές ως επώνυμοι διαφόρων πόλεων, περιοχών και τοποθεσιών του αρχαίου κόσμου. Η μορφή του ελληνικού ή. είναι μια μυθολογική δημιουργία και ως τέτοια έχει έκδηλα τα χαρακτηριστικά της εποχής και του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο γεννήθηκε ο μύθος. Από τους ανθρώπους της εποχής του ο ή. παίρνει τις αρετές και τα ελαττώματά του, σε διαστάσεις όμως που ξεπερνούν πολύ το ανθρώπινο μέτρο, γι’ αυτό εμφανίζεται ως ένα oν που βρίσκεται πέρα από τη φυσική, την πολιτική, την ηθική και την κοινωνική τάξη της σύγχρονής του εποχής. Στην κατηγορία των η. ανήκαν καμία φορά και πρόσωπα που είχαν πραγματικά υπάρξει, τα κατορθώματα των οποίων φαίνονταν να έχουν τον χαρακτήρα των πράξεων ενός ή. (ιδρυτές πόλεων, νικητές αθλητικών αγώνων κλπ.) και μετά τον θάνατό τους φανέρωναν κατά κάποιον τρόπο τη δύναμη που είχαν αποκτήσει με τη νέα τους υπόσταση. Γενικά, στον μύθο του ή. φαίνεται να κρύβεται η επιθυμία ενός ανθρώπινου συνόλου να ταυτίσει την ιστορία του με ένα πρόσωπο και το μεγαλείο του. Στη Ρώμη η μορφή του ή. έχασε όλα τα μυθολογικά χαρακτηριστικά της και o ή. ξαναέγινε ένας πολίτης, η δράση του οποίου (μέσα στα πλαίσια του νόμου) υπήρξε ευεργετική για την πολιτεία.

* * *

ο, θηλ. ηρωίδα (AM ἥρως, θηλ. ἡρωίς

Α θηλ. και ἡρωίνη)

1. έξοχος για την ανδρεία του ή την αρετή του άνθρωπος

2. ιερός νεκρός στον οποίο αποδίδονται μεταθανάτιες τιμές

3. θαρραλέος, ατρόμητος που φτάνει ως την αυτοθυσία για κάποιο ανώτερο σκοπό

νεοελλ.

1. το κύριο ή βασικό πρόσωπο ποιητικού ή θεατρικού έργου

2. ο δράστης, το κύριο πρόσωπο σε κάποιο γεγονός ή επεισόδιο

αρχ.

1. πληθ. ἥρωες

το τέταρτο γένος μετά το χρυσό, το αργυρό και το χάλκινο και πριν από το σιδερένιο, από τους ανθρώπους, τους κοινούς θνητούς

2. μακαρίτης, πεθαμένος

3. φρ. «ἐπώνυμοι ἥρωες» — οι ήρωες από τους οποίους έπαιρναν τις ονομασίες τους οι φυλές τής αρχαίας Αθήνας

4. φρ. «ἥρως στιγματίας» — στιγματισμένος κακοποιός

5. το θηλ. ως ουσ. η ηρωΐς (ενν. ἐννεατηρίς)

εορτή που γινόταν στους Δελφούς κάθε ένατο έτος.

[ΕΤΥΜΟΛ. Ανάγεται σε ΙE *ser- «προφυλάσσω, προστατεύω» και πιθ. συνδέεται με το Ήρα. Η άποψη κατά την οποία ο τ. ανάγεται σε *ήρωF- δεν φαίνεται πειστική, γιατί στον τ. τής μυκηναϊκής tiriseroe δεν μαρτυρείται -F-. Στην αττ. διάλεκτο απαντούν και τ. που προκύπτουν με συναίρεση: ήρω < ήρωα, ήρως < ήρωας ή -ες, όπως και γεν. ήρω, σύμφωνα με την αττική κλίση. Μαρτυρούνται επίσης τ. και με –ν-: ήρω-νος, ήρω-νι. Ως όρος «ευγενούς καταγωγής» η σημασία «ήρωας» αναφέρεται στους ήρωες τού Ομήρου ανεξαρτήτως σπουδαιότητας, αλλά και στους θεούς. Μετά τον Όμηρο έλαβε θρησκευτική σημασία: «ημίθεος», «τοπικός θεός», που οφείλεται σε νεκρική λατρεία και στη μεταθανάτια θεοποίηση ανθρώπων (π. χ. Θησέας). Γι' αυτό η λ. ήρωας χρησιμοποιείται και για νεκρό ή φάντασμα. Η λατρεία τών ηρώων είναι άγνωστη στα ομηρικά κείμενα, αλλά πολύ αρχαία, πράγμα που επιβεβαιώνεται από τη δοτική τού τ. της μυκηναϊκής tiriseroe «στον τριπλό ήρωα», που σημαίνει τον «πολύ αρχαίο ήρωα».

ΠΑΡ. ηρωικός, ηρωίδα (ηρωίς), ηρωίνη, ηρώισσα

αρχ.

ηρωιασταί, ηρώιος, ηρωιστής, ηρών, ηρώος, ηρώσσα

αρχ.-μσν.

ηρώειον.

ΣΥΝΘ. (Α συνθετικό) αρχ. ηρωογονία, ηρωολογώ, ηρωοφόρος

μσν.

ηρωελεγείον, ηρωίαμβος, ηρωογράφος

νεοελλ.

ηρωολατρεία. (Β' συνθετικό νεοελλ. αντιήρωας].